Assos Antik Kenti

Yazan: Büşra ADIYAMAN

Assos Antik Kenti, Edremit Körfezi’nin kuzeyinde, Çanakkale ilinin Ayvacık ilçesi Behramkale Köyü’nde, Biga Yarımadası’nın batı ucunda ve Midilli Adası’nın karşısında yer almaktadır. Antik Çağ’da Assos kenti “Troas” olarak adlandırılan, bölgenin güney ucundaki volkanik tepenin zirvesine kurulmuştur.

Arkeolojik kazılarda ulaşılan Hitit metinlerinde Assuwa olarak adı geçen yerin Assos olarak adlandırılmıştır. Yine arkeolojik kazılarda bölgeye ilk yerleşimlerin Erken Tunç Çağı’nda yapıldığı gözlemlenmiştir. Kentin M.Ö.7. Yüzyıl’da Lesboslu göçmenlerle oluşturulduğu düşünülmektedir. Myrsilos, Assos’un Methymnalılar tarafından kurulduğunu söylemiştir. Homeros’un İlyada destanında, Assos’tan Pedasos olarak bahseder ve Assos adı da buradan gelmektedir.

Assos, Troya Savaşı sırasında Akhalar tarafından işgal edilmiş ve zaman içerisinde birçok uygarlığın hâkimiyeti altına girmiştir. Bunlar; Lidya Krallığı, Pers Krallığı, Pergamon Krallığı ve Roma İmparatorluğudur. Bir dönem Makedonya Kralı Büyük İskender’in Perslileri mağlup etmesiyle bağımsızlığına kavuşmuştur. Ancak kısa bir zaman sonra yeniden M.Ö. 241’de Pergamon Krallığı’nın hâkimiyetine girmiştir.

Atina’da yaşayan önemli filozoflardan Aristoteles, Ksenokrates, Erastos, Koriskos ve Theophrastos M.Ö. 347 yılında Assos’a davet edilmiş ve bu bölgede bir akademinin kurulması sağlanmıştır. İlion’da ele geçen bir yazıtta Assos’un, Hellenistik Çağ’da Troas kentleri arasında oluşturulan Şehirler Federasyonu’nun üyesi olduğuna dair bir bölüme rastlanmıştır. Assos Kenti, Bizans hâkimiyetine girdikten sonra önemi azalmıştır. Daha sonrasında piskoposluk listesinde yer alan Assos ve etrafı, Türklerin eline geçmiştir.

Kent 18. Yüzyıl’da gezginlerin dikkatini çekmiştir. Bu bölgeyi Gouffier, Albay Leake, Dr. Hunt, Richter ve Prokesh Von Osten ziyaret etmiştir. Assos’a gelen ve kazı yapan en önemli isim ise Bacon’dur. Bacon dışında Edward Raczynski, 19. Yüzyıl’ın başlarında bu bölgeye gelmiştir. Bölgede kazı yapılabilmesi için gerekli izin 13 Mart 1881 tarihinde verilmiştir.  Belli zaman aralıklarında kazılara ara verilmiş son olarak 1883 yılında Türk Hükümeti’nin isteği üzerine kazı çalışmaları durdurulmuştur. Yasaya göre arazi Hüdavendigar Cami Vakfı’na ait olduğundan dolayı eserlerin üçte iki kısmı Osmanlı Devleti’ne bırakılmıştır.

Bacon ve Racyznski planından ve yapılarından bahsederken; Athena Tapınağı’nın güneyinde Agora, Stoa, Stoa’nın doğusunda Bouleuterion, Hamam, Tiyatro, Batı Nekropolis, şehrin batısında Gymnasion bulunduğunu raporlamıştır. Bacon ve ekibinin kazı yaptığı yıllarda 100 lahit mezar bulunmuştur.

19. Yüzyıl’da yapılan kazı çalışmalarından sonra 1981 yılında Prof. Dr. Ü. Serdaroğlu liderliğindeki kazılar 2005 yılına kadar sürmüştür. Ardından 2006 yılında son kazı çalışmaları ÇOMÜ (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) adına Prof. Dr. Nurettin Arslan yürütmüştür. Kazı ve restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Türk Tarih Kurumu’nun desteği, İÇDAŞ’ın ana sponsorluğunda sürdürülmüştür.

Alanda kazısı tamamlanan ilk mekân şapeldir. Bu yerin işlevinin 2015 kazı sonuçları raporuna göre henüz bilinmediği yazılmıştır. Avlu kısmında yapılan kazılar, yapının inşası ve tahribi hakkında bize bilgiler vermiştir. 2015 yılında Açma 60 Batı Kapısında yapılan çevre düzenlemeleri sayesinde kentin girişinin Geç Bizans Dönemi’ndeki kullanıma yönelik bilgiler vermiş ve gezi rotasının oluşturulması sağlanmıştır. Ayrıca kazı çalışmaları sonucunda eski döneme ait birçok sikke bulunmuştur.

Assos’ta yürütülen kazı çalışmalarında 1987’de Athena Tapınağı ve tiyatro açığa çıkmıştır. Tiyatro, 2014’teki kazılarda Assos Tiyatrosu’nun Anadolu’daki erken tiyatro örneklerden biri olduğuna dair veriler toplanmıştır. Tiyatro’da bulunan yazıtlar, şehrin gelir kaynakları ve meslek gruplarının tanınmasına yardımcı olmuştur.

Assos’un en görkemli buluntularından olan surların dışındaki doğu, batı ve kuzey bölgelerinde mezarlık kalıntıları bulunan Nekropolis’te M.Ö. 7. Yüzyıl’ın ortalarına uzanan Roma Çağı’ndan kalma mezarlar keşfedilmiştir. O zamanlarda yakılan ölülerin küllerinin konulduğu urne isimli objeler vardır. Ağızları tabak veyahut kâse gibi vazolarla kapatılmıştır. Pişmiş topraktan lahit örneği ikinci kez Assos’ta bulunmuştur. Sandık mezar, Hellenistik Çağa ait olduğu anlaşılmıştır. Camdan yapılmış yüzükler, metal objeler, sikkeler, kurşun parçaları bulunmuştur. Ana kapı önünde başlayan caddenin adı “Arkaik Cadde” olarak adlandırılmış ve tahminen cadde M.Ö. 500’den önce inşa edilmiştir.

Assos agorası kuzey ve güney olmak üzere iki stoa ile sınırlandırılmıştır. Güney Stoa dört, Kuzey Stoa iki katlıdır. Hellenistik Çağ’daki düzenleme programı kapsamında çalışmalar yapılmıştır. Güney Stoa’daki dördüncü kat agoraya açılırken, diğer katlar depo ve sarnıç olarak kullanılmıştır. Stoa’da general, tüccar ve iş adamlarının gittiği bir bölüm vardır. O dönemde kentin su gereksinimi, kemer sayesinde sağlanmıştır.

Assos Antik Kenti’nin belki de en önemli ve en bilindik yapısı olan Athena Tapınağı, Arkaik Dönem’de inşa edilmiştir. Amerikan Arkeoloji Enstitüsü en uzun süreli olarak burada çalışmıştır. Kentin en hâkim yerine konumlanmıştır. Friz ve metopları günümüzde Louvre Müzesi’nde, Boston Müzesi’nde ve İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Tapınak, M.Ö. 540-530 yılları arasında yapıldığı tahmin edilmektedir. Yunan mitolojisindeki barış, zekâ, sanat, strateji ve ilham tanrıçası olan Athena’ya adanmış ve Dor düzeninde yapılan tek tapınak özelliği taşımaktadır.

Tapınakta bulunan kabartmalar şunlardır: Nereidler’den kaçan Herakles’in Triton ile mücadelesi, Herakles adına yapılan ziyafet, elinde kap tutan Pholos, boğa şeklinde Zeus’un Europa’yı kaçırması ve üçayaklı kazan için yapılan mücadeleler betimlenmiştir. Tapınağın başka bir metobunda, Menelas ve Protee’nin mücadelesi işlenmiştir. Tapınağın frizlerinde Lydia, Lyeia, Atina, Corinth kültürleri bulunmaktadır.

Kentin resmi yapılardan olan Bouleuterion kentin doğu agorasında yer alır. Yapılan ilk kazılarda bölgenin etrafının Bizans Çağı’nda yoğun bir şekilde iskân edildiği tespit edilmiştir. Meclis toplantılarında katılan üyeler bu bölgeye gelmişlerdir. Kuzey duvarın önüne Assos halkı Germanicus ve Agrippina adına heykel dikmişlerdir.

Şehrin Batı Kapısı’nı agoraya bağlayan yolun kuzeyinde, şehrin batısına kurulan Gymnasion, Roma Çağı’nda da kullanılmıştır. Buraya daha sonrasında kilise yapılmıştır. Yunan askeri mimarisinin güzel örnekleri Türkler tarafından tahrip edilmiştir, taşlar İstanbul’a taşınıp insanlar tarafından kullanılmıştır.

Teraslar üzerine kurulan kentin üçüncü terasında Agora bulunmaktadır. Agora, güney ve doğu kesimdeki konut bölgelerinin ortasında kalmaktadır. Assos’un bütün sokakları Agora’ya bağlanmaktadır. Pergamon Agorasına benzediği için M.Ö. 2. Yüzyıl olarak tarihlendirilmektedir.

Bu antik kentte bir de hamam yapısı bulunmuştur.  Roma Çağı yapılarından biri olan bu hamam, tiyatro ile Güney Stoa arasında yer almaktadır. Kazılar 1882 yılında yapılmış ve kazılarda ele geçen kitabelerden yapıyı yaptıran kişinin Lollia Antiokhis olduğu öğrenilmiştir.

Assos Antik Kenti, Yunan kentini sembolize etmektedir. Kenti ziyaret eden turistleri bilgilendirmek ve yönlendirmek amacıyla tabelalar ve uyarı levhaları konulmuştur. Bölgede yaklaşık 39 yıldır kazı çalışmaları devam etmektedir. Assos en çok ziyaret edilen 10 ören yeri arasında yer almakta ve yaşayan bir kent olarak varlığını sürdürmektedir.

KAYNAKÇA

Arslan, Nurettin. Assos Taşın Hayat Verdiği Kent, İstanbul: Homer Kitabevi, 2010.

Arslan, Nurettin. Assos Kazısı 2015 Yılı Sonuç Raporu, 38. Kazı Sonuçları Toplantısı, Mayıs 2016, Cilt.3, ss.53-72.

Sevin, Veli. Anadolu Arkeolojisi, İstanbul: Der Yayınları, 2004.

Yüksel, Ece. 17. Yüzyıl Sonu, 18. Yüzyıl Ortası ve 19. Yüzyıl Başında Yabancı Seyyahların Gözünden Batı Anadolu Antik Kentleri, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi (Yükseklisans Tezi), 2012.